درآمدی بر جامعه شناسی ورزش

به هنگام مرور متن هاي ورزشي اطلاعات متنوعي مي توان به دست آورد. بخش عمده آن مربوط به اخبار ورزشي است ومعمولاً در حاشيه اين خبرها و در لابه لاي بحث ها و اظهار نظرها گاه تحليل هاي اندكي پيرامون مسائل رواني مطرح مي شود و در سطح بسيار نازل تر مسائل اجتماعي ورزشكاران و يا مسائل رواني و اجتماعي با تأكيد بر مسائل رواني حاكم بر فضاي ورزشي نيز مشاهده مي شود.

هنگامي كه براي مطالعه مسائل عميق تر قلمرو ورزش به كتابخانه هاي تخصصي دانشكده هاي تربيت بدني و برخي از سازمانهاي مربوط به ورزش مراجعه مي كنيم تقريباً همين نسبت تكرار مي شود. يعني حجم اندكي به مسائل رواني و اجتماعي مي پردازند و البته وزنه منابع روانشناختي همچنان مطلوب تر است. اما در حوزه جامعه شناسي ورزش هيچ گونه تأليفي مشاهده نمي شود. حتي يك عنوان كتاب ترجمه شده نيز در اين زمينه وجود ندارد. از طرف ديگر منابع لاتين با عنوان جامعه شناسي ورزش نيز بسيار معدود است.

اين در حالي است كه فضاي پرتب و تاب و پوياي ورزش در اكثر جوامع در سه دهه اخير انديشمندان را متوجه جامعه شناسي ورزش نموده است.در طي اين دوران شاهد تشكيل انجمن جامعه شناسي ورزش، برگزاري همايش هاي تخصصي و توليدات علمي فراوان در قالب كتاب و مقاله و حتي فصلنامه هاي تخصصي در اين زمينه هستيم. اما در فضاي علمي ايران هنوز ندايي از اين علم به گوش نمي رسد. ورزش و تربيت بدني پديده اي بين رشته اي شامل مديريت، جامعه شناسي، روانشناسي، اقتصاد، سياست، بهداشت و پزشكي است. به سبب فقدان جامع نگري معمولاً تحليل هاي ورزشي يك سويه، تك سبب بين و فاقد ژرف نگري است و يا برنامه ريزي ورزشي ما هنوز به مباني نظري و يا راهبرد مشخصي در امر برنامه ريزي ورزش دست نيافته است.

اما در اين بين ضرورت توجه به جامعه شناسي ورزش چيست؟ ژرژ گورويچ و مارسل موس شاگردان دوركيم جامعه شناسي را بينش كلي درباره پديده هاي اجتماعي مي دانند كه موضوع آن سطوح مختلف ساختها، سازمانها، تحركات و تغييرات آن در ابعاد گوناگون است (وثوقي، ۱۳۷۰). ضرورت توجه به جامعه شناسي ورزش هنگامي حس مي شود كه معمولاً در تحليل مسائل ورزشي تبيين ها اكثراً تك علتي و ساده هستند. البته گاه همين علت ساده نيز خود معلول است كه به جاي علت نشانده شده است. زيرا تبيين ساده معمولاً با مصالحي كه به راحتي دم دست است ساخته مي شود. چون ساده به دست آمده است بهره اي از شناختي علمي جامعه و فرهنگ و رابطه متقابل آنها با ورزش ندارد.

جامعه شناسي ورزش را مي توان مطالعه كنش متقابل مشاركت كنندگان ورزش اعم از ورزشكاران، مربيان و هواداران و سازمان اجتماعي دانست. هدف از اين علم توليد دانشي است كه براي تفسير، فهم و تبيين الگوهاي رفتار انساني و حل مسائل اجتماعي انسان در فعاليت هاي ورزشي مفيد باشد. تبيين جامعه شناختي ورزش نوعي آگاهي است كه به كنش ورزشي با توجه به مسائل عمومي مي نگرد. رفتارهاي پرخاشگرانه و يا انحراف آميز استفاده از داروهاي غيرمجاز و يا ضعف انگيزه و اساساً ناكامي در ميدان هاي ورزشي بخشي مي تواند حاصل عوامل رواني باشد و بخشي پيامد ساختار تيم يا سازمان ورزش باشد. به عبارتي ناشي از تنظيماتي باشد كه سازمان ورزش در جامعه تدارك ديده است. جامعه شناسي ورزش علت هايي را جستجو مي كند كه وراي آگاهي و تجربيات بازيكنان، مربيان و حتي گاه نگرش تك سبب بين كارشناسان ورزشي است.

تحليل جامعه شناختي در منابع و مطبوعات به دليل سختي آن اندك است. زيرا حتي ابتدايي ترين صورت هاي رفتارهاي گروهي بسيار پيچيده است. عناصر وضعيت اجتماعي مانند روندهاي اقتصادي، اجتماعي سياسي و حتي مذهبي و فرهنگي همين طور شناخت اعضاي يك گروه ورزشي نسبت به يكديگر، حقوق و تكاليف و انتظارات نسبت به يكديگر، هماهنگي بين نقش ها، سازگاري، همنوايي، رقابت، تعارض، همكاري و غيره در تحليل جامعه شناختي بايد همزمان شناخته شود.

در جامعه شناسي ورزشي ادبيات غني در مورد گروه ها، انواع آنها و فرايند هاي درون گروهي وجود دارد كه در برخي از حوزه هايي كه از رفتارهاي گروهي گريزي نيست همچون اقتصاد، سياست، از اين ادبيات غني بهره هاي فراوان گرفته شده است. توفيق بسياري از اين فعاليت ها مرهون بينش جامعه شناختي مديران آنان است.

اساساً جامعه شناسي مي تواند براي هر نوع مسئوليت شغلي كمك ارزنده اي عرضه كند. دستيابي به دانش شناخت جامعه و فرايندهاي اجتماعي ورزش مقدمه ايفاي نقش سازندگي در قلمرو ورزش است. جامعه شناسي ورزش با طرح «بينش جامعه شناختي» در چارچوب ورزش نشان مي دهد توفيقات ورزشي وابسته به خواست مربي و ورزشكار نيست. نيروهاي اجتماعي و فرهنگي و عملكرد تيم ها و گروه هاي ورزشي مؤثرند.

با وجود اين كه جامعه شناسي ورزش يكي از گرايشهاي تربيت بدني است اما در اين زمينه تلاش كافي در دانشكده هاي تربيت بدني و حتي علوم اجتماعي مشاهده نمي شود. در صورتي كه دستاوردهاي آن مي تواند بازدارنده و يا به حركت درآورنده فعاليت هاي ورزشي براساس واقعيات و دانش علمي در قالب نظريات جامعه شناسي ورزش باشد.

مطالعه جامعه شناسي ورزش قادر است خواننده را به وراي شناخت عمومي و عادي از ورزش سوق دهد. نگراني در مورد جنبه انتزاعي و نظري جامعه شناسي ورزش به ويژه براي برنامه ريزان و سياستگذاران طبيعي است. نگراني مذكور آن گاه از بين مي رود كه گرايش هاي متنوع جامعه شناسي ورزش در ابعاد نظريه پردازي و روش هاي تحقيق شناسايي گردد. جامعه شناسي عمومي در جامعه شناسي ورزش به دو شاخه تقسيم مي شود:

رويكرد فارغ از ارزش

رويكرد هنجاري

رويكرد اول تنها در جستجوي ارضاي علايق و شناخت نظري است و ورزش را همچون ديگر پديده هاي اجتماعي ميداني براي اصلاح، تأييد يا عدم تأييد قضاياي جامعه شناسي تلقي مي كند اما در مقابل رويكرد هنجاري قرار دارد كه دغدغه اش همچون يك مسئول ارزيابي عملكردهاي سازمان ورزش براي بهبود عملكرد آن است. بنابراين جامعه شناسي ورزش مي تواند در بعد كاركردي، شناختي كاملتر از فرايندهاي ورزشي براي مربيان و مديران سازمانهاي ورزشي در سطح خرد و برنامه ريزان و سياستگذاران ورزش در سطح كلان فراهم سازد.